FORBHREATHNÚ
Seo an chéim dheiridh de Shlí Oilithrigh Loch Garman-Pembrokeshire, ón Ghort Bán go dtí Tigh Dháithí. Tosaigh ag iarsmaí folaithe shéipéal Phádraig ar thulach ardaithe lastoir den chuan, a deirtear gur as an áit a sheol Naomh Pádraig chun tús a chur lena thuras go hÉirinn. Lean cosán an chósta ón Ghort Bán go dtí Naomh Justinians, a bhí ina confessor Naomh David agus féach iarsmaí de Shéipéal Naomh Justinian (ar thalamh príobháideach) breathnú amach ar Oileán Ramsey.
Lean cosán an chósta agus na taoidí rásaíochta trí Ghob an Rátha thar an lomán fealltach de charraigeacha ar a dtugtar The Bitches, a chruthaigh Naomh Justinian é féin le tua le tua agus é ag baint Oileán na Rí ón mórthír. Chomh luath agus timpeall ar fhuaim Ráth Saigh leanfaidh tú cosán an chósta go Cuan Porthlysgi, ainmnithe i ndiaidh bradach farraige na hÉireann, laoch mór a deirtear a mharaigh an Ceannaire Ceilteach áitiúil ag Clegyr Boia.
Tógfaidh cosán an chósta ansin thú go cuan Porthclais áit a bhfaighidh tú amach cad a cheaptar a bheith mar Thobar Baiste Naomh Dháiví ag Ffynnon Ddewi. Leanann an cosán ar aghaidh ansin go dtí bá Naomh Non, áit bhreithe Naomh Dáiví. Anseo tá suíomh na n-iarsmaí de Shéipéal Naomh Non, ciorcail págánacha draíochta agus galláin, tobar Naomh Non agus séipéal beag nua Caitliceach a tógadh sa stíl a measadh a bheith ar an stíl chéanna le fothrach Séipéal Naomh Non.
Ó Naomh Non is siúlóid ghairid intíre é ag leanúint abhainn an Ailean ag dul thar fhothrach Phálás an Easpaig go dtí fothrach Ardeaglais Naomh Dáibhí. Tar éis duit an Ardeaglais a shroicheadh, déan do bhealach chuig scrín Naomh Dháiví, an ceann scríbe.
BUAICPHOINTÍ / ÁITEANNA LEASMHARA
Naomh Justinians
Tá Séipéal Naomh Justinian ar thalamh príobháideach anois ach tá sé le feiceáil díreach os cionn lárionad an RNLI. Is ón 16ú haois is mó atá an struchtúr seo ach ceaptar go bhféadfadh sé fothracha na gcéadta bliain níos sine a cheilt. Ba cheann scríbe tábhachtach é seo d’oilithrigh na meánaoise.
Ba é Naomh Iústinian confessor Naomh David agus tá go leor finscéalta mar gheall air. Ceapadh go raibh sé an-dian agus mheas sé go raibh Naomh David ró-loiscneach leis na manaigh. Mar sin thug sé é féin go hOileán Ramsay in éineacht le manach dílis, ag scriosadh droichead talún agus é ag dul le tua. Ceaptar gurb iad na Bitches, carraigeacha garbha gar do Ráth Rath, iarsmaí an droichid talún seo.
Ach níor tháinig feabhas ar chúrsaí do St Justinian. De réir an fhinscéalta, d’iompaigh a lucht leanúna ina choinne agus ghearr siad as a cheann leis an tua céanna. Gan sárú, phioc Naomh Iústinian suas a cheann agus shiúil sé ar ais go dtí an mórthír, áit ar leag sé a cheann ar an talamh a tháinig chun bheith ina shuíomh tobair naofa (daichead méadar soir ó iarsmaí an tséipéil).
Ramsay
Tá Oileán Ramsay faoi úinéireacht agus á rith ag an RSPB ach is féidir cuairt a thabhairt idir Aibreán/Cáisc agus Deireadh Fómhair. Fágann bád ó stáisiún an RNLI le haghaidh turais lae thall. Glanadh francaigh ó Ramsay, a laghdaíonn daonraí éan, i 2000 agus ó shin i leith tá rath ar an éanlaith. Is SSSI é an tOileán agus tá sé ar cheann de na háiteanna is fearr chun féachaint ar éin agus rónta ach go háirithe.
Is é an t-ainm a thugtar ar an bpíosa uisce idir Ráth Ráth Chairn agus an mhórthír ná an Ramsay Sound, agus is ann a dhéantar turgnaimh ar fhás feamainne ar rópaí san fharraige. Cosnaíonn an t-oileán tú ó na gaotha is láidre agus tú ag siúl ar chosán an chósta ar feadh Ghob na Rátha. Nuair a théann tú thar Oileán Ramsay agus nuair a mhothaíonn tú lánfhórsa na ngaoth ag teacht thar an aigéan, tuigeann tú cé chomh cosanta agus atá tú.
Naomh Neamh
Réimse thar a bheith tábhachtach é seo, de réir dealraimh, áit ar rugadh Naomh Non dá mac Dáiví. Tá an suíomh idir Chaitliceach agus Págánach/Réamhstairiúil, le ciorcal cloiche timpeall ar fhothrach an tséipéil sa pháirc.
Tá Tobar Naomh Non ar cheann de na toibreacha leighis is tábhachtaí sa Bhreatain Bheag agus deirtear go bhfuil cleamhnas leighis ar leith aige leis na súile. Is ceann scríbe oilithreachta é an suíomh spioradálta speisialta seo leis an bhfothrach séipéal agus an tobar leis na céadta bliain. Doirt an t-uisce naofa as na buidéil a bhí á mbailiú agat ó na toibreacha naofa eile feadh bhealach an oilithrigh, agus ansin cuir do lámha agus do chosa san uisce, agus cuir do mhullach, do scornach agus do chroí leis.
Tá séipéal nua ón 20ú haois ar thailte an Ionaid Chúladáin in aice leis. Tá an séipéal oscailte don phobal ach tá an Retreat Centre dúnta faoi láthair. Críochnaíodh an séipéal Caitliceach nua i 1934 ag baint úsáide as cloch as fothrach prióireacht agus dearadh é mar mhacasamhail den chuma a d’fhéadfadh a bheith ar an séipéal bunaidh.
Porthclais
Is cuan álainn cosanta é Porthclais atá taitneamhach, iomlán nó tirim. Téann an tonnchosc siar go ré na Normannach cé gur athchóiríodh go forleathan é san 18ú haois. Is eol go raibh Porthclais mar phríomh-chuan chathair Naomh Dáibhí leis na céadta bliain roimhe sin. Cuireann áitheanna aoil feadh imeall an chuain i gcuimhne dúinn an ghné tráchtála atá anseo. Tagraíonn Seandálaíocht Dyfed do Leabhair Chalafoirt na Breataine Bige do na blianta 1550-1603 a thaifeadann “allmhairí só-earraí mar fhíon, rísíní, piobar agus calico, agus adhmaid ó Éirinn. Is é an príomh-onnmhairiú a taifeadadh ná gráin.”
Anois tá carrchlós an Iontaobhais Náisiúnta agus bloc leithris ar shuíomh sean-oibreacha gáis. Gheobhaidh tú freisin Both iontach Porthclais (séasúrach), áit iontach le haghaidh sos úrúcháin.
Ar thaobh na láimhe clé den charrchlós tá tobar baiste Naomh Dháiví a bhíonn tirim uaireanta. Líomhnaítear gur bhaist Naomh Dáibhí anseo ag Naomh Elvis.
St Davids
Is é críochphointe na hoilithreachta an scrín i gcroílár Ardeaglais Naomh Dáibhí. Scriosadh é san athchóiriú, rinneadh athchóiriú cúramach ar an scrín in 2012 agus is críochphointe cuí é d’oilithrigh i gcéin is i gcóngar. Ar chúl an scrín, a bhfuil Naomh Justinian agus Naomh Non ag faire orthu, tá trí nideog ar a nglúine inar féidir le hoilithrigh buíochas a ghabháil as a dturas.
Tá an ardeaglais féin lán de shaibhreas oilithrigh. Ná déan dearmad breathnú suas chun na huasteorainneacha suntasacha sa chorp a fheiceáil agus breathnú ar na misericordiae i stallaí an chór. An bhfeiceann tú an ceann le hoilithrigh i mbád agus paisinéir amháin ag tabhairt lámh chúnta dó le bheith cois farraige thar thaobh an bháid?
Agus ar deireadh tá cathair Naomh Dáithí (an chathair is lú sa Bhreatain) a d’fhéadfadh a bheith fuadar agus gnóthach i rith an tsamhraidh ach codlatach agus ciúin ag séasúir eile.
Ar Chosán an Chósta
Tobar Baiste Naomh Dáibhí
Fuaim Ramsay
Creidmheas grianghraf - Karel Jasper
Breathnú deilf
Creidmheas grianghraf - Karel Jasper
Séipéal Naomh Neamh
Creidmheas grianghraf - Karel Jasper
Misericordiae
Cuan Porthclais
Stáisiún RNLI
Creidmheas Grianghraf - Celtic Routes
Séipéal Nua Naomh Non
Scrín Naomh Dáibhí
Naomh Dáibhí agus Príomh-Bhóia
De réir an fhinscéalta, thug aingeal treoir do Naomh Dáiví filleadh ar Sir Benfro chun mainistir a bhunú. Rinne sé féin agus a chairde, Naomh Aodán san áireamh, ceiliúradh ar theacht abhaile dóibh trí thine mhór a thógáil. Ar an drochuair dóibh, bhí an tine ar thalamh ceann feadhna Éireannach arbh ainm dó Boia. Bhí sé féin agus a chlann ina gcónaí i sean-dún agus bhí clú agus cáil orthu as sceimhle a dhéanamh ar na tailte máguaird. Bhí Boia ar buile leis an gcur isteach seo ar a chuid tailte, agus chinn sé a chuid laochra is fearr a threorú amach chun ionsaí a dhéanamh orthu. Agus iad ag druidim leis na fir naofa, tháinig fiabhras aisteach ar Bhoia agus ar a chuid fear. Chuaigh siad ar ais go dtí a dún ach fuair siad amach go luath go raibh a gcuid eallach agus caorach go léir marbh. Nuair a thuig Boia cumhacht na n-ionróirí, d’fhill Boia ar Naomh Dáiví agus d’iarr sé trócaire go humhal. Rinne Naomh Dáiví síocháin le Boia agus chuir sé beatha ar ais ar a chuid ainmhithe, ach go dtí seo tar éis do Boia talamh a bhronnadh don mhainistir nua.
Bhí fearg ar bhean Bhoia nuair a chuala sí é seo agus rinne sí iarracht Naomh Dáiví a bhaint di féin. Chuir sí a cuid sclábhaithe ban chun folcadh nocht, chun cluichí moltacha a imirt agus úsáid a bhaint as focail ghaelacha os comhair na manach. D’impigh na manaigh ar Dháiví imeacht ar eagla go dtitfeadh cathú orthu, ach dhiúltaigh sé agus d’athbhunaigh sé ord trí na manaigh a threorú ag troscadh agus ag guí ar feadh na hoíche.
I ngeall ar deireadh d’íobair bean Bhoiá a leas-iníon Dunawd do na déithe págánacha. Nuair a thuig sí nach raibh aon rud déanta ag an íobairt, chuaigh sí ar buile agus ní fhacas í arís. Shocraigh Boia a bhean chéile agus a iníon a dhíoghail agus d’ullmhaigh sé ionsaí a dhéanamh arís ar Dháiví, ach sula bhféadfadh sé ionradh a dhéanamh ar a chuid talún agus dícheannadh é. Retribution Dhiaga ar aghaidh; thit tine anuas ón spéir ag milleadh lonnaíocht Bhoia. Breis is 1,400 bliain ina dhiaidh sin, nuair a tháinig seandálaithe chun tochailte ag Clegyr Boia, fuair siad iarsmaí charred botháin agus stórais.
LIATHLAITHE
Feicfidh tú éagsúlacht mhaith bláthanna fiáine feadh chosáin Pembrokeshire i ngach séasúr. Ach tá siad go háirithe iontach san earrach agus go luath sa samhradh (Aibreán go Meitheamh).
Ag amanna éagsúla, tá an cosán líneáilte le bruacha rabhán agus campaí mara, bearradh cloiche, bóillí bó, peasóg duán. Tá buntáiste breise ann freisin a bhaineann le hannamh mar iora an earraigh agus go leor eile. Nuair is lú éagsúlacht dathanna, cuireann an t-aiteann agus an fraoch tonnta buí agus corcra i láthair.
Tá bláthanna fiáine éagsúla ag baint le hoilithrigh cosúil le balm déanta as tormentil chun cosa tinn a mhaolú, nó duilleoga slánlusanna sna bróga (is dócha go bhfuil sandals níos luaithe) chun blisters a stopadh.
Cláraigh dár Nuachtlitir
Bí ar an gcéad duine a bheidh ar an eolas faoi imeachtaí treoraithe atá á dtairiscint ar an mbealach agus ar na forbairtí is déanaí go léir agus muid ag druidim le seoladh oilithreachta in 2023.
