TROSOLWG
O Wdig i Felin Tregwynt, dyma gymal cyntaf rhan Cymru o ffordd y pererinion. Ar ôl cyrraedd terfynell fferi Abergwaun, byddwch yn dringo i fyny at Lwybr Cenedlaethol Arfordir Penfro drwy’r eglwys Geltaidd a’r ffynnon sanctaidd yn Llanwnda. Dyma lle glaniodd milwyr o Ffrainc ac Iwerddon ym 1797 yn yr hyn y cyfeirir ato fel y goresgyniad olaf o Brydain. Mewn gwirionedd, ymosodiad dargyfeiriol ydoedd i dynnu milwyr Prydeinig i ffwrdd o Iwerddon yn ystod Gwrthryfel Iwerddon 1797-8.
Gan ddilyn penrhyn Pen-caer, mae golygfeydd godidog o bentiroedd a childraethau i oleudy Pen-caer – lle gwych i weld morloi, dolffiniaid ac adar y môr. Ddwywaith yr wythnos, daw gwirfoddolwyr yma i fonitro niferoedd bywyd gwyllt yn unig Barc Cenedlaethol morol Prydain. Gallwch wasgu i mewn i gell meudwy o Oes y Seintiau Celtaidd wrth droed Garn Fawr ger Pwll Deri. Mae’r dirwedd fawreddog a gwyllt hon hefyd wedi ysbrydoli artistiaid ers canrifoedd. Oedwch i glywed y gerdd – ‘Pwll Deri’ – gan y Prifardd Dewi Emrys.
Gan barhau ar hyd llwybr yr arfordir fe ddewch i Aber Bach, lle gallwch fynd ar wyriad byr i’r felin wlân ym Melin Tregwynt gyda’i blancedi gwlân Cymreig enwog a chaffi ardderchog lle gallwch orffen y cymal gyda choffi haeddiannol neu bowlen o gawl, Cymreig traddodiadol, a phice ar y maen.
UCHAFBWYNTIAU / LLEOEDD O DDIDDORDEB
Llanwnda
Mae Llanwnda wedi bod yn safle ysbrydol ers miloedd o flynyddoedd, gyda ffynnon sanctaidd y gofelir amdani hyd heddiw.
Os oes gennych chi amser, archwiliwch y brigiad creigiog uwchben Llanwnda (Garnwnda) am siambrau claddu neolithig a thystiolaeth o aneddiadau bryngaer o’r Oes Haearn.
Ymwelwch ag Eglwys Sant Gwyndaf sydd fel arfer ar agor i ymwelwyr yn ystod y dydd. Wedi’i sefydlu gan y sant Llydewig hwn yn y 6ed ganrif, cadwch lygad ar agor, am gerrig Celtaidd sydd wedi’u hadeiladu i mewn i furiau allanol yr eglwys. O ddiddordeb hefyd mae’r Beibl Cymraeg o’r 17eg ganrif mewn cas gwydr y tu mewn, a oroesodd cael ei ddefnyddio i gynnau tân gan filwyr Ffrainc yn ystod cyrch aflwyddiannus 1797.
Goleudy Pen-caer
Mae Goleudy Pen-caer yn lle arbennig i fwynhau eich cinio ac mae cysgod i’w gael, mewn hen orsaf llongau tanfor o’r Ail Ryfel Byd sydd bellach yn cael ei defnyddio fel man gwylio bywyd gwyllt. Mae’r natur a’r ymdeimlad o fod allan ar yr ymyl yma yn ddramatig ac yn wylaidd. Mae gweithred y goleudy, sy’n disgleirio ei oleuni mewn rhythm cyson ddydd a nos, yn ein hatgoffa o sgwrs gyda mynach ar Ynys Bŷr a ddisgrifiodd ddyletswydd y mynach i anfon gweddïau fel golau allan i’r tywyllwch yn y gobaith y gallent achub rhywun sy’n cael trafferth yn eu bywyd:
May your light shine out
To reach those at sea who have lost their way
May your light shine out
To reach those at sea without hope
May your light shine out
To reach those drifting towards hidden rocks
May your light shine out
To guide us to the safe haven of your love.
(Iain Tweedale)
Cofeb Dewi Emrys
Mae’r llwybr arfordirol hwn i Dyddewi wedi ysbrydoli beirdd ac artistiaid dros y canrifoedd ac mae’r gelfyddyd a grëwyd ganddynt yn gwneud Ffordd Pererinion Wexford-Sir Benfro yn wahanol i lwybrau pererindod eraill. Un artist o’r fath yw Dewi Emrys sy’n cael ei goffau gan garreg goffa sy’n edrych allan dros Bwll Deri. Mae ei gerdd o’r un enw, a ysgrifennwyd yn y Gymraeg gyda thafodiaith nodedig Sir Benfro, yn dwyn i gof fywyd yn yr haf yn edrych dros y clogwyni arfordirol serth.
Detholiad o ‘Pwll Deri’, gan Dewi Emrys
Gallwch barcio eich hun ar set o dderw
A gwrandewch ar chwedl y bugail,
Ni fydd yn siarad llawer am yr ergyd a gafodd
Achub oen o fan peryglus;
Llawer llai cyfaddef ei fod yn cymryd rhaff a chadwyn
I’w dynnu’n ddiogel i’r brig eto;
Ond gyda dal yn ei lais, efallai y bydd yn cyffwrdd
Yr hyn a’i hanfonodd i lawr trwy greigiau a drain:
Nid pris yr anifail yn swm y farchnad
Ond ei gri fel gwaeddodd i rywun ddod;
A bydd yn siarad ychydig am Ddyn arall
Yr hwn a roddodd ei einioes i achub ei ŵyn:
A dyna’r pethau sy’n dod i’r meddwl
Uwchben Pwllderi yn yr haf.
(Dewi Emrys)
Cofeb 1797
Mae hwn i’w gael yng Ngharregwastad, safle glanio Goresgyniad Ffrainc ym 1797. Ymosodiad dargyfeiriol oed hwn i dynnu milwyr Prydain i ffwrdd o Iwerddon i gefnogi’r hyn a ddaeth yn Wrthryfel Iwerddon 1798. Mae carreg goffa yn nodi’r pentir lle sgrialodd y milwyr Ffrengig i fyny’r clogwyni i ysbeilio’r ffermydd lleol a meddwi ar y cwrw cartref lleol cyn cael eu crynhoi gan Jemima Fawr. Mae’r stori wedi’i choffau’n drawiadol ar dapestri 30 metr o hyd a leolir yn Neuadd y Dref, Abergwaun.
Cell Meudwy
O Ben-caer, cariwch ymlaen ar y llwybr arfordir garw gyda dringfa hir tuag at Bwll Deri. Yma fe welwch Hostel Ieuenctid a chell meudwy hynafol wrth ymyl y fainc yn y bythynnod gwyliau gerllaw islaw gweddillion aneddiadau’r Oes Haearn i fyny ar Garn Fawr ac yn Ninas Mawr.
Mae’r gell meudwy wedi goroesi o Oes y Seintiau. Mae’n bosibl gwasgu i mewn drwy’r fynedfa fechan ac yna sefyll yn dal y tu mewn. Wrth i’ch llygaid ddod yn gyfarwydd â’r tywyllwch roedd y tu mewn rhyfeddol o eang unwaith yn gartref i aelod o’r hyn sy’n cyfateb i Dadau’r Anialwch a ddihangodd o wareiddiad yn yr Aifft i geisio Duw heb wrthdyniadau dyddiol bywyd normal. Byddai pererinion ar y ffordd i Dyddewi yn chwilio am y meudwyaid hyn i ofyn am gyngor a gweddi ar sut i fyw bywyd da.
Penrhyn Pencaer
Credyd Llun - Llwybrau Celtaidd
Pererinion
Camino Mai 2022
Siambr Gladdu
Eglwys Sant Gwyndaf
Cell Meudwy
Ffyst Samson
Tref Isaf Abergwaun
Penrhyn Pencaer
Ffynnon Sanctaidd Llanwnda
Cofeb Dewi Emrys
Sant Gwyndaf yn Disgyn a Chwffio Mynachaidd!
Mae eglwys Llanwnda yn hanu o’r chweched ganrif pan oedd Môr Iwerddon yn cludo seintiau Celtaidd rhwng Iwerddon, yr Alban, Cymru, Cernyw a Llydaw. Er ein bod yn hoffi meddwl am y seintiau hyn fel rhai duwiol a santaidd (fel yr oedden nhw yn ôl pob tebyg), roeddyn nhw hefyd yn dueddol i’r un gwendidau ag sydd gennym ni hyd heddiw.
Sant Gwyndaf, er enghraifft, a roddodd ei enw i ni ar gyfer yr eglwys yn Llanwnda, ond credir hefyd fod gan y gŵr sanctaidd hwn o Lydaw dipyn o dymer. Taflwyd ef oddiar ei farch wrth groesi nant, gan bysgodyn yn neidio. Torrodd ei goes yn y broses a dywed y chwedl iddo felltithio’r nant yn ei ddicter i fod yn rhydd o bysgod, ac mae’n debyg bod hynny’n wir hyd heddiw.
Roedd am enwi ffynnon sanctaidd ar ei ôl ei hun hefyd. Roedd Sant Aidan o Ferns yn anghytuno â hyn a bu’r ddau sant yn cwffio dros yr enw. Mae’n rhaid bod y Gwyddel cystal â’i ddwrn ag ydoedd gyda’i weddïau gan mai ef oedd yn fuddugol. Wyddon ni ddim pa ffynnon roedden nhw’n ymladd drosti, ond mae Ffynnon Sant Aidan ym Mhorth Mawr ger Tyddewi a allai ffitio’r stori yn berffaith gan mai dyma lle byddai morwyr a phererinion o Iwerddon wedi glanio ar ôl croesi Môr Iwerddon ar eu ffordd i Dyddewi.
MORLOI
Mae darn cyfan Penrhyn Pen-caer yn wyllt ac o ddaeareg folcanig, gyda chyfleoedd niferus i gysylltu â natur a bywyd gwyllt, boed hynny gyda’r cildraethau morloi niferus, rhywogaethau prin o adar fel brain coesgoch neu ddolffiniaid a llamhidyddion oddi ar yr arfordir.
Mae’r ardal hon o gilfachau tawel yn gartref i forloi’r Iwerydd sy’n dod i fyny i’r traethau i gael eu lloi bach ym mis Medi a mis Hydref. (Peidiwch â mynd atyn nhw, os gwelwch yn dda, oherwydd gall y mamau adael eu lloi bach os ydyn nhw wedi’u dychryn, hyd yn oed gan ymwelwyr ystyrlon.) Roedd y morlo a’r llo bach yn y llun yma yn un o’r cildraethau morloi hyn ddechrau mis Hydref.
Cofrestrwch ar gyfer ein Cylchlythyr
Byddwch y cyntaf i wybod am ddigwyddiadau tywys sy’n cael eu cynnig a’r holl ddatblygiadau diweddaraf ar hyd y llwybr.
