TROSOLWG
Mae’r cymal hwn o Felin Tregwynt i Abereiddi yn un o’r rhai mwyaf amrywiol ar y llwybr. Wrth ailymuno â llwybr yr arfordir, fe ddewch i’r safle lle daeth y cebl telegraff cyntaf rhwng Cymru ac Iwerddon i’r lan ym 1866. Mae porthladd bach Abercastell yn lle ardderchog i aros i fwynhau eich cinio. Yna dewch i mewn i’r tir i Garreg Samson, ‘cromlech’ neu garreg gladdu Neolithig gyda golygfeydd ysgubol yn ôl i’r môr a Garn Fawr. Mae’r llwybr wedyn yn mynd â chi i mewn i’r tir tuag at Drefin lle mae tafarn, caffi a llety dros nos ardderchog yn yr Old Schoolhouse. Ym mhen draw’r pentref mae Melin Trefin, melin ŷd adfeiliedig a ysbrydolodd gerdd enwog o’r un enw.
Mae llwybr glaswelltog yr arfordir yn mynd â chi i harbwr Porthgain lle mae olion gorffennol diwydiannol Sir Benfro wedi’u disodli gan orielau celf, bwyty pysgod a thafarn. Mae’r llwybr cerdded ar ben y clogwyni yn llawn lliw a blodau gwyllt ym misoedd Mai a Mehefin. Mae morloi yn ymweld â’r cildraethau anghysbell, yn enwedig yn ystod y tymor lloi bach yn gynnar yn yr Hydref. Mae’r rhan hon o Lwybr Arfordir Penfro dan ofal yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol (maen nhw’n rheoli cyfanswm o 60 milltir o’r llwybr). Oedwch i edrych i lawr at y Lagŵn Glas, cyn-gartref pencampwriaethau deifio clogwyn y byd, cyn parhau i ddiwedd y cymal yn Abereiddi.
UCHAFBWYNTIAU / LLEOEDD O DDIDDORDEB
Abermawr
Mae Abermawr yn wledd i’r synhwyrau, gyda’i draeth cerrig mân a’i foroedd gwyllt yn aml yn gartref i forloi. Mae ganddo hefyd hanes hynod ddiddorol gydag ymgais Brunel i greu porthladd yma a’r ceblau trawsatlantig cyntaf yn cael eu gosod yma drwy Wexford.
Abereiddi
Mae rhan olaf y cymal hwn o Borthgain i Abereiddi yn ddramatig a gwyllt iawn, yn lle hudolus sydd wedi’i drwytho mewn llên gwerin a bywyd y seintiau Celtaidd cynnar ac Ynysoedd Gwyrdd y Dyfnder. Mae’n gyfuniad cyferbyniol o harddwch gwyllt, gorffennol diwydiannol coll ac awyrgylch ac ysbrydolrwydd y seintiau Celtaidd.
Cyn disgyn i’r traeth yn Abereiddi, mae’r llwybr ar ben y glogwyn yn mynd â chi heibio’r Lagŵn Glas. Heddiw mae’n adnabyddus am ei nofio gwyllt a phlymio oddi ar glogwyni i’r dyfroedd glas dwfn islaw sy’n rhoi ei enw i’r lle. Yn y gorffennol, roedd hon yn chwarel lechi a adawyd ac a orlifwyd ar ddechrau’r ugeinfed ganrif. Mae olion tai teras y chwarelwyr i’w gweld ger y toiledau cyhoeddus ar y chwith wrth gerdded i lawr at draeth Abereiddi.
Porthgain
Bydd dilyn llwybr yr arfordir o Drefin yn dod â chi i gilfach a hen harbwr Porthgain. Ar yr olwg gyntaf, mae’n edrych fel castell hynafol, nes bod archwiliad agosach yn datgelu ei fod wedi’i wneud o frics coch. Dyma, mewn gwirionedd, etifeddiaeth chwyldro diwydiannol byrhoedlog Sir Benfro lle defnyddiwyd carreg o’r chwarel ar ben y bryn i danio brics yn yr odynau ar ochr y dociau. Byddai llongau hwylio arfordirol bach wedyn wedi mynd â brics i drefi diwydiannol cynyddol y De, Bryste a thu hwnt. Mae’r ddau obelisg carreg wen ar y pentiroedd o boptu’r harbwr yn rhyw fath o ‘GPS Fictoraidd’, yn tywys y llongau’n ddiogel i’r harbwr.
Er bod y gwaith brics a’r chwarela yma wedi hen ddod i ben, fe welwch chi harbwr ffyniannus wedi’i adeiladu o amgylch twristiaeth ac mae’n lle da am bryd o fwyd yn y Sloop neu’r Shed. Mae’r pentref hefyd yn gartref i orielau celf a hufen iâ lleol rhagorol.
Pentref Trefin
Mae Trefin yn bentref gweithgar gyda hostel gwych yn yr Old School House. Mae’r Ship Inn hefyd yn fan aros ardderchog am ginio neu bryd gyda’r nos. Ym mhen draw’r pentref mae Melin Trefin. Yr hwn felin ŷd hon oedd yr ysbrydoliaeth ar gyfer cerdd enwog yn y Gymraeg o’r un enw a gyfansoddwyd gan William Williams a elwid hefyd yn Archdderwydd Crwys:
Detholiad o ‘Melin Trefin’ gan William Williams:
Heno y felin yn Nhrefin,
Sy’n sefyll wrth ymyl yr ewyn,
Yn malu dim: y ferlen olaf
Wedi cario ei llwyth olaf adref.
Carreg Samson
Ar ôl croesi’r bont droed a dringo rhai grisiau serth, ychydig i mewn i’r tir oddi yma mae Carreg Samson. Mae’r beddrod neu’r gromlech claddu fawreddog hon yn un o’r safleoedd Neolithig gorau yng Nghymru. Er bod chwedl leol yn dweud bod y sant Cristnogol Celtaidd Samson wedi gosod ei gapfaen yn ei le gyda’i fys bach, mae’n rhagddyddio Sampson rhyw ddwy fil a hanner o flynyddoedd.
Mae natur hynafol y safle yn dwyn i gof farddoniaeth bardd enwog arall o Sir Benfro: Waldo Williams. Nid oes lle gwell i adrodd ei gerdd Cofio:
Detholiad o Cofio gan Waldo Williams:
Un eiliad fer wrth i’r haul fachlud,
Un eiliad dawel wrth i’r nos ddod ymlaen
I ddwyn i gof y pethau anghofiedig,
Ar goll nawr yn llwch amser sydd wedi hen fynd.
Cymunedau Cyfagos
Mathri
I mewn i’r tir o’r llwybr mae un o aneddiadau cynharaf Sir Benfro, Mathri, sy’n sefyll ar fryn sy’n edrych dros yr arfordir a Mynyddoedd y Preseli. Mae Eglwys y Merthyron Sanctaidd yng nghanol y pentref, a byddwch hefyd yn dod o hyd i gerrig ag arysgrif arnynt yn wal allanol y fynwent. Mae bysiau rheolaidd i’r pentref hwn, mae tafarn y Farmers Arms yn gweini bwyd a diod ac mae lleoliad Noddfa gyferbyn â’r eglwys yn y Neuadd Gymunedol.
Llanrhian
I mewn i’r tir oddi yma mae cymuned Llanrhian sy’n cynnig llety Noddfa yn Neuadd yr Eglwys gyferbyn ag Eglwys Llanrhian, sydd wedi’i chysegru i Sant Rhian. Mae eglwys Llanrhian o bensaernïaeth anarferol, wedi’i hadeiladu bron iawn o amgylch tŵr gwylio. Mae marciwr arysgrifenedig nas gwelir yn aml ar sylfaen gornel yr eglwys ac mae’r ffordd mae’r pentref wedi’i osod ar y groesffordd yn rhoi ymdeimlad bod llawer o bobl yn teithio ac yn pasio drwy’r ffordd hon. Roedd yr artist nodedig John Knap Fisher yn byw ac yn gweithio ychydig i mewn i’r tir oddi yma yng Nghroesgoch. Mae Fisher wedi dogfennu eglwysi plwyf y sir yn eang, yn enwedig yr eglwysi Celtaidd canoloesol sy’n bennaf yng ngogledd y sir.
Melin Tregwynt
Melin Tregwynt
Pererinion ar y llwybr
Abercastell
Porthgain
Melin Trefin
Lagŵn Glas
Abereiddi
Smyglwyr
Roedd llawer o’r cildraethau cudd ar yr arfordir garw ac anghysbell hwn yn hafan i smyglwyr a môr-ladron yn yr ail ganrif ar bymtheg a’r ddeunawfed ganrif. Mae twnnel rhyfedd heb unrhyw ddiben amaethyddol amlwg i’w weld o hyd ar ochr y bryn uwchben traeth Abermawr. Dywed rhai pobl y gallai hwn fod wedi bod yn fan storio cyfrinachol ar gyfer contraband fel gwin, brandi neu dybaco yr oedd angen ei guddio oddi wrth swyddogion y tollau.
Ym 1713 arestiwyd un smyglwr o’r fath o’r enw Francis Hayman gerllaw ar ôl brwydr arfog ar ben clogwyn. Er iddo gael ei ddwyn i brawf, cafodd ei ryddhau ar unwaith gan y barnwr a allai fod wedi cael ei lwgrwobrwyo â casgen o frandi gan y smyglwr am ei drafferth.
ADAR
Mae’r adar sydd ar hyd Llwybr Arfordir Penfro yn eithriadol, gyda brain coesgoch, gwylanod coesddu, huganod ac adar y môr eraill i’w gweld yn rheolaidd. Mae gan rai o’r ynysoedd cyfagos niferoedd syfrdanol, fel y 40,000 pâr o huganod sy’n nythu ar Gwales bob blwyddyn.
Yn y llun yma mae gïach sydd â phig fain sensitif sy’n gallu synhwyro bwyd yn y mwd heb ei weld. Mae’n defnyddio gweithred peiriant gwnio i chwilio am infertebratau.
Cofrestrwch ar gyfer ein Cylchlythyr
Byddwch y cyntaf i wybod am ddigwyddiadau tywys sy’n cael eu cynnig a’r holl ddatblygiadau diweddaraf ar hyd y llwybr.
